Teatr Nowy im. Kazimierza Dejmka w Łodzi

Teatr Nowy w Łodzi powstał w 1949 roku jako teatr politycznie zaangażowany i programowo współczesny, który za cel stawiał sobie wychowanie socjalistycznego człowieka. Wyłonił się, z pracującej nad metodą Stanisławskiego, Grupy Młodych Aktorów, do której należeli m.in.: Kazimierz Dejmek, Janusz Warmiński, Danuta Mancewicz, Barbara Rachwalska, Janusz Kłosiński, Wojciech Pilarski. Teatr, który w myśl zasady pracy kolektywnej, działał pod zbiorowym kierownictwem, zainaugurował swoją działalność przedstawieniem sztuki socjalistycznej Vaška Kani Brygada szlifierza Karhana (reżyseria zespołowa pod kierunkiem Jerzego Merunowicza, 1949). Niedługo później wyrósł na teatr pokoleniowy, a jego oblicze nierozerwalnie związane było z inscenizatorem, a potem dyrektorem tej sceny – Kazimierzem Dejmkiem.

Początkowo teatr mieścił się w gmachu Domu Żołnierza przy ul. Daszyńskiego 34 (dziś ul. Tuwima). Dopiero w kwietniu 1951 roku nastąpiło przeniesienie Teatru Nowego do obecnej siedziby przy ul. Więckowskiego 15.

Kazimierz Dejmek prowadził łódzką scenę w latach 1952-1961 i, później, w latach 1975-1979. Pomiędzy pierwszą i drugą dyrekcją Dejmka teatrem kierowali aktorzy: Wojciech Pilarski (1962-1964) i Janusz Kłosiński (1964-1970) oraz reżyser Jerzy Zegalski (1970-1974).

Pierwsze lata działalności teatru przyniosły serię sztuk socrealistycznych realizowanych zbiorowo (m.in. Makar Dubrawa Aleksandra Korniejczuka, 1950; Bohaterowie dnia powszedniego Évy Mándi, 1950). Repertuarowym przełomem stał się Horsztyński Juliusza Słowackiego w reżyserii Janusza Warmińskiego (1951). Pierwszy na politycznie zaangażowanej scenie utwór klasyczny, który próbowano podporządkować wymaganiom estetyki realizmu socjalistycznego. W 1954 roku odbyła się ważna premiera Domku z kart Emila Zegadłowicza w reżyserii Kazimierza Dejmka i Janusza Kłosińskiego oraz prawdziwie przełomowa, utrzymana w poetyce groteski, Łaźnia Włodzimierza Majakowskiego w reżyserii Dejmka, polityczne, lecz nie propagandowe przedstawienie zapowiadające nadchodzące zmiany. Repertuar Teatru Nowego powoli rozszerzał się i objął również dramaty Stanisława Wyspiańskiego (Noc listopadowa, 1956 i Akropolis, 1959 – oba spektakle w reżyserii Dejmka), Moliera (Don Juan w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego, 1955) i Nie-Boską komedię Zygmunta Krasińskiego również w reżyserii Korzeniewskiego (1959). Jednymi z najważniejszych w tym okresie stały się „odwilżowe” premiery w reżyserii Dejmka – Święto Winkelrieda Jerzego Andrzejewskiego i Jerzego Zagórskiego (1956) i Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego (1957). Pod koniec swojej pierwszej dyrekcji w Teatrze Nowym Dejmek przywrócił polskiej scenie dramat staropolski, zrealizował tutaj Żywot Józefa Mikołaja Reja (1958) i Historyę o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1961), a także Barbarę Radziwiłłównę Alojzego Felińskiego (1958). Historya… na II Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w 1961 roku otrzymała nagrody za najlepszy spektakl, reżyserię i muzykę Witolda Krzemińskiego oraz nagrody dla aktorów Zofii Petri, Bogdana Baera i Stanisława Łapińskiego.

Chociaż odejście Dejmka zamknęło okres budowania oryginalnej linii repertuarowej, to lata następne – szczególnie dyrekcji Wojciecha Pilarskiego, Janusza Kłosińskiego czy Jerzego Zegalskiego przyniosły wyróżniające się inscenizacje klasyki, dramaturgii współczesnej, zarówno polskiej jak i zachodniej, co zaowocowało licznymi nagrodami. Dla przykładu warto przypomnieć niektóre z nich.

III Kaliskie Spotkania Teatralne – „Gazeta Poznańska” przyznała nagrodę spektaklowi Ten, który dotrzymuje słowa Alfreda Dias Gomesa w reżyserii Józefa Grudy, ze scenografią Iwony Zaborowskiej, z muzyką Mateusza Święcickiego (premiera 4 kwietnia 1963). Ludwik Benoit został nagrodzony za rolę Zé-Osiołka w tym przedstawieniu. 5 grudnia 1963 roku miała miejsce prapremiera polska Czerwonej magii Ghelderode w reżyserii Tadeusza Minca, scenografią Henri Poulain, z muzyką Witolda Lutosławskiego. Spektakl otrzymał główną nagrodę na IV Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, nagrody I stopnia – reżyser i scenograf oraz Zygmunt Malawski za rolę Hieronimusa. Teatr wielokrotnie był nagradzany Srebrną Łódką – Nagrodą Towarzystwa Przyjaciół Łodzi m.in. za Sen srebrny Salomei Słowackiego w reżyserii Tadeusza Minca, Życie jest snem Calderona, w reżyserii Witolda Zatorskiego, Idiotę wg Dostojewskiego, adaptacja i reżyseria Stanisława Brejdyganta (premiera 30 XII 1972). Bogusław Sochnacki za rolę Rogożyna w tym spektaklu otrzymał nagrodę Srebrnego Pierścienia, przyznaną po raz pierwszy. Również Operetka Gombrowicza, w reżyserii Kazimierza Dejmka, której prapremiera miała miejsce 13 kwietnia 1975 roku otrzymała Srebrną Łódkę, a ponadto na XVI Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu nagrodzeni zostali reżyser Kazimierz Dejmek, scenograf Andrzej Majewski, autor muzyki Tomasz Kiesewetter oraz aktorzy Mieczysław Voit, Andrzej Żarnecki i Bogusław Sochnacki.

O ile w czasie pierwszej dyrekcji Dejmka na łódzkiej scenie przeważały sztuki z repertuaru polskiego, o tyle w późniejszym okresie pojawiło się tutaj więcej dramaturgii obcej. W latach 1962-1974 interesujące przedstawienia w Teatrze Nowym pokazywał m.in. Tadeusz Minc (wspomniana Czerwona magia, premiera 1963; Życie Galileusza Bertolta Brechta, 1965 itd.), Witold Zatorski (Rewizor Mikołaja Gogola, 1968; Życie jest snem Calderona, 1969; Czekając na Godota Samuela Becketta, 1973; Kubuś fatalista wg Denisa Diderota, 1974) i Stanisław Brejdygant (inscenizacje Fiodora Dostojewskiego: Wieczny małżonek, 1964; Idiota, 1971).

W drugiej połowie lat 60., w czasie dyrekcji Janusza Kłosińkiego, w teatrze królował repertuar popularny. Często wystawiano Fredrę (m.in. Pan Geldhab w reżyserii Stanisława Łapińskiego, 1964; Damy i huzary w reżyserii Witolda Zatorskiego, 1967). W pierwszej połowie lat 70., w czasie kiedy scenę prowadził Jerzy Zegalski, w repertuarze pojawiło się wiele sztuk współczesnych, prapremiery dramatów polskich i obcych. Do ważnych premier tamtego okresu należały m.in. Sprawa Dantona Stanisławy Przybyszewskiej (1971), Wygnańcy Jamesa Joyce'a (1972), Proces o Andersonville Saula Levitta (1974), a także Ameryka Franza Kafki w reżyserii Zygmunta Hübnera (1971).

Okres drugiej dyrekcji Kazimierza Dejmka był powrotem na łódzką scenę dramaturgii polskiej i problematyki moralnej i politycznej. I to właśnie inscenizacje Dejmka zaświadczały, podobnie jak i w czasie pierwszej dyrekcji, o charakterze teatru. Zrealizował tutaj m.in.: widowisko Dialogus de passione albo żałosna tragedia o męce Chrystusa – pierwszą na polskiej scenie prezentację XV, XVI i XVII-wiecznych tekstów o męce Chrystusa (1975) i spektakl muzyczny Cień Wojciecha Młynarskiego wg Eugeniusza Szwarca (1977). Wystawiał także polski dramat współczesny, reżyserował dramaty Sławomira Mrożka – Garbusa (1975) i Vatzlava (1979), dał głośną polską prapremierę Operetki Witolda Gombrowicza (1975). Przygotował również dramat polityczny Wielki Fryderyk Adolfa Nowaczyńskiego (1977). W tym czasie w Teatrze Nowym reżyserowali także, m.in.: Bohdan Korzeniewski, Maria Straszewska, Wojciech Pilarski i Marian Stanisławski.

Garbus został uhonorowany na XVII Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych: nagrodę za reżyserię Garbusa otrzymał Dejmek, a za rolę Barona Mieczysław Voit. Oprócz tego Andrzej May, którego został nagrodzony Srebrnym Pierścieniem w 1976 roku za rolę Onka.

Ważnym wydarzeniem tamtego okresu była prapremiera polska Zwłoki Friedricha Dürrenmatta w reżyserii Kazimierza Dejmka – 9 kwietnia 1978 roku. Obsypane licznymi nagrodami były Uciechy staropolskie w opracowaniu i reżyserii Dejmka, z dekoracjami Jana Polewki i wybitnymi rolami Ludwika Benoit, Bogdana Baera, Jerzego Chojnowskiego i Ryszarda Dembińskiego. W 1982 roku na XXII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych nagrodę indywidualną otrzymała Mirosława Marcheluk za rolę Izabeli w przedstawieniu Miarka za miarkę Szekspira. W 1987 roku Ludwik Benoit obchodził jubileusz 40-lecia pracy scenicznej grając Harpagona w Skąpcu Moliera. Rola ta została nagrodzona na XXVII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych.

W 1980 roku dyrekcję Teatru Nowego w Łodzi objął ponownie Wojciech Pilarski, a w 1987 roku nowym dyrektorem łódzkiej sceny został reżyser Jerzy Hutek. Ważnym przedstawieniem był wówczas Teatr czasów Nerona i Seneki Edwarda Radzińskiego w reżyserii Krzysztofa Rościszewskiego (1987), który zrealizował tutaj jeszcze w 1990 roku Emigrantów Sławomira Mrożka. Powodzeniem cieszyła się angielska farsa Czego nie widać Michaela Frayna w reżyserii dyrektora (1987). Grano również polski dramat współczesny – Próby wg Tadeusza Siejaka w reżyserii Jerzego Hutka (1987) i Bonjour Marcel D. Jerzego Sitarza w reżyserii Lucyny Mielczarek (1988).

Teatr był zamknięty i poddany przebudowie oraz modernizacji w czerwcu 1993 roku. Działalność artystyczną Dużej Sali zainaugurowano 10 października 1998 roku premierą Fausta Johanna Wolfganaga Goethego (1998) w reżyserii Zdzisława Jaskuły, który do 1999 roku był dyrektorem łódzkiej sceny. Od września 1999 roku do stycznia 2002 kierownictwo artystyczne sprawował Mikołaj Grabowski. W związku z jubileuszem 50-lecia Teatru Nowego w Łodzi wyreżyserował sztukę Prorok Ilja Tadeusza Słobodzianka, której prapremiera odbyła się 12 listopada 1999 roku. Spektakl otrzymał Grand Prix konkursu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na wystawienie polskiej sztuki współczesnej i Grabowski nagrodę za reżyserię na I Festiwalu Dramaturgii Współczesnej Zabrze 2001.
W marcu 2001 roku została otwarta po remoncie Mała Sala, bez stałego podziału na scenę i widownię, co umożliwia dowolną aranżację przestrzeni stosownie do artystycznej wizji realizatorów konkretnego przedstawienia. W zależności od niej widownia może być przeznaczona na 120 do 150 osób. Wystawiona na tej scenie prapremiera Beztlenowców Ingmara Villqista w reżyserii Łukasza Kosa otrzymała nagrodę publiczności na V Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Reżyserskiej Interpretacje 2002 w Katowicach, a reżyser „sakiewkę” od jurora – Jana Englerta. Nagrodą Złotego Yoricka za najlepszą inscenizację dzieł dramatycznych Williama Shakespeare΄a wyróżniono w maju 2001 roku Króla Leara w reżyserii Mikołaja Grabowskiego. Sezon 2001/2002 rozpoczęto prapremierą Snu pluskwy Słobodzianka w reżyserii Kazimierza Dejmka. Za realizację tego przedstawienia, a także Beztlenowców, teatr uhonorowano nagrodą Srebrnej Łódki.

Pozostałymi wartymi zapamiętania premierami z tamtego okresu były: Kurka wodna Witkacego w reżyserii Łukasza Kosa, Kadisz Grigorija Gorina (reż. Remigiusz Brzyk), Głód Knuta Hamsuna (reż. Paweł Miśkiewicz) oraz Król Lear Shakespeare,a wyreżyserowany przez Mikołaja Grabowskiego.

Od 1 września 2002 stanowisko dyrektora Teatru Nowego objął po raz trzeci Kazimierz Dejmek. Hamlet Shakespeare΄a miał zainaugurować powrót do macierzystego teatru, niestety z powodu śmierci Kazimierza Dejmka spektakl do premiery doprowadził Maciej Prus.

Od lipca 2003 do lutego 2005 roku dyrektorem artystycznym teatru był Grzegorz Królikiewicz. Najważniejszymi spektaklami Teatru Nowego z tego okresu są: Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa w reżyserii Andrzeja Marii Marczewskiego (premiera 14 listopada 2003 roku), farsa Mayday Ray Cooneya, wyreżyserowana przez Ryszarda M. Nyczkę (premiera 24 stycznia 2004) oraz Chłopcy Stanisława Grochowiaka, w reżyserii Marka Pasiecznego (8 lutego 2004). Mirosława Marcheluk za rolę Siostry Przełożonej w Chłopcach i Gertrudy w Hamlecie Shakespeare΄a została uhonorowana w 2004 roku Nagrodą Prezydenta z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru.

Od lutego 2005 funkcję dyrektora artystycznego pełnił Jerzy Zelnik. Za jego kadencji przedstawienie Komedii omyłek Shakespeare΄a w reżyserii Macieja Prusa otrzymało Złotego Yoricka za najlepszą inscenizację dzieł dramatycznych Williama Szekspira w sezonie 2004/2005, główną nagrodę przyznawaną przez Zarząd Fundacji Theatrum Gedanense.

Podczas XXIII Festiwalu Szkół Teatralnych w Łodzi, Jerzy Zelnik zaproponował absolwentom PWSFTviT specjalną nagrodę – zatrudnienie ich na sezon 2005/2006 w Teatrze Nowym. W ten sposób powołano Scenę Młodych, w ramach której powstały spektakle Bliżej Patricka Marbera, w reżyserii Karoliny Szymczyk i Choroba młodości Ferdinanda Brucknera, w reżyserii Ireneusza Janiszewskiego oraz autorskie przedstawienie Michała Walczaka Kac.

W 2005 roku Teatr Nowy zorganizował pierwszą edycję Spotkań Teatrów Miast Partnerskich. Ideą założycielską Spotkań była prezentacja łodzianom najciekawszych dokonań teatralnych, które powstały w europejskich miastach partnerskich Łodzi. Podczas I edycji swoje najlepsze spektakle przedstawiły teatry z Chemnitz, Lyonu, Szegedu, Stuttgartu i Tel Avivu oraz – jako gospodarz i organizator – Teatr Nowy. W Spotkaniach wzięło udział około 150 artystów. Spektakle zostały zaprezentowane na Dużej i Małej sali Teatru Nowego w Łodzi. Znaczącym wydarzeniem w programie spotkań była sesja teatrologiczna pt.: Hanoch Levin – izraelski poeta sceny na wojnie, zorganizowana wspólnie z Instytutem Dramatu Izraelskiego z Tel Avivu i Katedrą Dramatu i Teatru Uniwersytetu Łódzkiego.

W październiku 2007 roku uchwałą Rady Miejskiej w Łodzi Teatrowi Nowemu zostało nadane imię Kazimierza Dejmka.

Zbigniew Brzoza zapoczątkował swoją dyrekcję 14 listopada 2008 roku premierą Brygady szlifierza Karhana Vaška Kaňi w reżyserii Remigiusza Brzyka. Spektakl jest odwołaniem do polskiej prapremiery inaugurującej istnienie Teatru nowego a zarazem polemiką zarówno z politycznym jak i artystycznym dorobkiem tamtej epoki. Tygodnik „Polityka” nadał Brygadzie… Remigiusza Brzyka tytuł Wydarzenia Roku 2008. W tym samym roku dziennikarze uznali Brygadę… za najlepsze przedstawienie sezonu 2008/2009 na łódzkich scenach i przyznali Złotą Maskę, a kreację sceniczną Wojciecha Błacha za rolę aktorską. Brygada… została również nagrodzona na I Międzynarodowym Festiwalu Teatrów PostSoc – Nowa Huta 2009.
W sierpniu 2009 roku Zbigniew Brzoza został odwołany z funkcji dyrektora artystycznego Teatru Nowego im. K. Dejmka w Łodzi, obowiązki dyrektora artystycznego teatru przejęła Mirosława Marcheluk. Sezon 2009/2010 rozpoczęty został premierą Na dnie w reżyserii Ireneusza Janiszewskiego. Wystawienie dramatu Maksyma Gorkiego 21 listopada 2009, retrospektywna wystawa fotograficzna oraz sympozjum środowiskowe Doktryna Kazimierza Dejmka uświetniły obchody 60-lecia Teatru Nowego.

W 2010 roku dyrekcję Teatru Nowego po raz drugi objął Zdzisław Jaskuła. Za jego dyrekcji teatr powrócił do swoich korzeni. Należy to rozumieć w ten sposób, iż ponownie stał się zaangażowanym społecznie i światopoglądowo teatrem współczesnym. Wyraźnym tego znakiem była premiera sztuki Dario Fo, Kto nie ma, nie płaci w reżyserii Piotra Bikonta (09.04.2011), a później realizacja Świętej Joanny szlachtuzów Brechta w reżyserii Jarosława Tumidajskiego (30.09.2011). Różnica pomiędzy pierwszymi scenicznymi dokonaniami Grupy Młodych Aktorów, a dyrekcją Zdzisława Jaskuły polegała na tym, iż Jaskuła nie walczył o uformowanie nowego zideologizowanego człowieka, a o uwrażliwienie człowieka prawdziwego, takiego jakim on w swej istocie jest. Dlatego też, pomimo swoich liberalno-lewicowych poglądów, Jaskuła nie zamierzał agitować, ale za to skupił się na zaprezentowaniu spójnej wizji estetycznej, do budowy której zaprosił zarówno reżyserów, z którymi już współpracował w Teatrze Studyjnym i za swej pierwszej dyrekcji w Teatrze Nowym – np. Piotr Bikont – jak i reżyserów zaliczanych wprawdzie do młodego pokolenia, ale dojrzałych już dorobkiem i doświadczeniem – np. Brzyk, Zadara, Man, Liber – a także młodych twórców sceny, będących jeszcze „na dorobku” – Kmiecik, Wdowik, Kaczmarek. Trudno w kilku zdaniach scharakteryzować specyfikę owej estetycznej wizji, ale z całą pewnością wpływały na nią dokonania współczesnego teatru, tak polskiego jak i europejskiego, a w warstwie światopoglądowej – problematyka ubóstwa, ekonomicznego wykluczenia oraz społecznej anomii. Tematy te powracały we wszystkich praktycznie spektaklach realizowanych za dyrekcji Jaskuły. Nawet w tych, które, zdawałoby się, o całkiem innych sprawach, jak np. Kobro Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk w reżyserii Iwony Siekierzyńskiej. Innym istotnym wątkiem tematycznym drugiej dyrekcji Jaskuły była próba rekonstrukcji łódzkiego lokalnego kolorytu i zrozumienia kulturowej istoty Łodzi.

Podobnie było z Hotelem Savoy, teatralną instalacją stworzoną przez Michała Zadarę na podstawie powieści Józefa Rotha, w której, na terenie działającego do dziś Hotelu Savoy w Łodzi odbywały się symultanicznie sceny z życia ludzi, którzy próbują, po zakończeniu I wojny światowej, odbudować swoje życie, odnaleźć domy, powrócić do ojczyzn, których albo nie ma już na mapie, albo właśnie dopiero co powstały. Spektakl ten został uhonorowany nagrodą Energia Kultury w 2012 roku.
Inną ważną premierą sezonu 2012/2013 była Antygona w reżyserii Marcina Libera, uhonorowana Złotą Maską za najlepsze przedstawienie sezonu.

W sezonie 2013/2014 największym (choćby i obsadowo) był Bal w Operze wyreżyserowany przez Darię Anfelli i Lecha Raczaka na podstawie poematu Juliana Tuwima.

Pozostałymi spektaklami, które pozostają w pamięci po dyrekcji Zdzisława Jaskuły, to wspomniana tu już, a obsypana nagrodami Kobro w reżyserii Iwony Siekierzyńskej, Ziemia Obiecana, wyreżyserowana na podstawie adaptacji powieści Władysława Reymonta przez Remigiusza Brzyka, oraz Dogville Larsa von Triera w reżyserii Marcina Libera.

Zdzisław Jaskuła zmarł po wielomiesięcznej chorobie 24 października 2015 roku. Obecną dyrekcję Teatru im. Kazimierza Dejmka w łodzi stanowią: Krzysztof Dudek – dyrektor naczelny teatru oraz Andrzej Bart – dyrektor artystyczny.